Afet, Engellilik ve Erişilebilirlik Paneli

İzmir Büyükşehir Belediyesi ve İnşaat Mühendisleri Odası’nın düzenlemiş olduğu ‘’ Afet, Engellilik ve Erişilebilirlik’’ Paneli 28 Mayıs 2025 tarihinde şubemizin de katılımıyla gerçekleşti. Konuşmacılar, STK’lar, katılımcılardan oluşan Panel oldukça verimli geçti; bilimsel konular, deneyimlediklerimiz, afet süreçleri, planları, eksiklikler, çözüm önerileri konuşuldu. Panelin sonlarına doğru soru- cevap şeklinde panel tamamlandı. Konuşmacıların isimleri ve konuların başlıkları aşağıdaki görseldeki gibidir.

Panelde konuşulan konular aşağıda ayrıntılarıyla yer almaktadır.

Afet üç aşamadan oluşmaktadır. Öncesi, afet anı ve sonrası. Öncesinde yerel yönetimlerin, AFAD, STK’ların, Odaların üzerine düşen son derece önemli görevler vardır. Bunların en başından eğitim geliyor. Stratejiler belirlendikten sonra halkı bilinçlendirmek en büyük görevdir.

Afetler sadece var olan engellilik durumlarını ağırlaştırmıyor aynı zamanda sağlıklı bireyleri de engelli duruma getirebiliyor.

Afet yönetiminin herkes için ölçülebilir durumda olması gerekli. Çünkü afetlerden en çok etkilenen grup incinebilir grup olarak tarif edilen; kadınlar, çocuklar, yaşlılar ve engelliler. Mevcut fiziki eksiklik, yetersizliklerin üzerine bir de afet eklendiği zaman çok daha fazla mağduriyet yaşanmaktadır. AFAD Başkanı Nazif Ekinci’nin bahsettiği üzere, 1999 yılından başlayarak kazanılan tecrübeler neticesinde, Afet öncesi ve sonrasında Engelliler ve incinebilir grupların çeşitli ihtiyaçları planlanmış ve eksiklikler sebebiyle hala planlanmaya çalışılıyor. (Çadır kent, konteyner kentler barınma alanları, yemekler)

Engelli bireyler afetlerdeki en yüksek risk gruplarındandır. Erişilebilirlik afet yönetim sürecinin en önemli faktörüdür.

-Kapsayıcı afet yönetimi anlayışının hâkim olması,

-Bütüncül bir yaklaşımla bütün çalışma ve planların koordine edilmesi,

 -Kurumlar arası tam iş birliği,

-Afet yönetiminde özel gereksinim farkındalığının artırılması

 *Çalışma gruplarında, afet komisyonlarında, tatbikatlarda mutlaka engelli bireylerinde yer alması gerekmektedir. Engelli kişilerin afet risk azaltma süreçleri başta olmak üzere tüm süreçlere katılımı esastır.

Eğitim ve bilinçlendirme noktasında kurumların, kurum içi ve kurum dışı yaptığı etkinliklerin artırılması gerekmektedir.  Bu eğitimlerin içeriği özellikle tüm engel gruplarını kapsamalıdır. Çünkü afet anında kurtarılması gereken işitme, görme, fiziki, zihinsel vb. birçok özel durumlardan birine sahip olabilir. Her bireyin gereksinimleri çok farklı olabiliyor. Kurtarma ekibinin bu hususlarda kişinin özel durumuna göre davranması gerekir. İzmir depreminde otizmli bir çocuğu göçük altından kurtarmaya giden görevliler çocuğun annesinin ekibi bilgilendirmesiyle mırıldanarak onu oradan çıkarabilmişlerdir. Aynı zamanda tüm engel gruplarının ve onların gereksinimlerinin plan, program ve eylemlerde yer alması gerekmektedir. Bu bir insan hakları konusu, temel etik ilke durumu sorunudur.

*Afet öncesinde özellikle sağlık problemi olan kişilerin çantasında mutlaka sağlık raporu, ilaç raporlarının bulunması gerekir.

Nazif Ekinci ‘’ 19 Mayıs 2026 yılına kadar İzmir Afet müdahale planının daha yere ayakları basan şekilde, daha uygulanabilir bir plan haline getirmek için gayret edeceğiz’’ dedi.

İzmir genelinde toplam bir buçuk yıl önce 29 tane geçici barınma alanı varmış.13 tane ilçede hiç yokmuş. Şu an ki sayıyı 71 olarak belirtip her ilçede mevcut olduğunu söyledi.

Daha etkin bir afet yönetim süreci için engelli bireylerin ve ailelerin farkındalığının güçlendirilmesi, katılımcı yaklaşımcılarının benimsendiği, tüm paydaşlarla iş birliği içinde yürütülen kapsayıcı bir anlayışın hâkim olması gerekmektedir. Hazırlık, zarar azaltma, müdahale ve iyileştirme safhalarının hepsini afet yönetim sürecini Ülkemize kazandırmamız lazım. 

Birleşmiş Milletlerin Afet risk azaltma ofisi tarafından son on yılı ele alarak, 2023 yılında çok sayıda Ülkede, çok sayıda kişiyle yaptığı çalışmayı da baz alarak engellilerle ilgili belirlenen eksiklikler şu şekildedir; kişisel hazırlık planları, tahliye niteliği, erişilebilirlik ile ilgili konular, özel ihtiyaçların ele alınması, yerel yönetimlerde paydaşların süreçlere katılımının eksikliği (ihtiyaçların belirlenmesi, sürecin iyileştirilmesi konusunda)

İŞ YERLERİNDE AFET SÜRECİ

İş yerlerinde acil durumlar öncesi alınması gereken tedbirler;

2013 yılında yürürlüğe girmiş olan 6331 sayılı İş Sağlığı ve Güvenliği kanunu ve bu kanuna göre çıkartılmış yönetmelikler birtakım tedbirlerle yürütülmekte. Yine iş yerlerinde acil durumlar hakkında yönetmelik 2013 yılında devreye girmiştir. Buna göre; iş yerlerinde iş verenler için afet öncesinde yapılması gereken çalışmalarla ilgili yol haritasını bize sunmaktadır.

• İş yerlerinde karşılaşabilecek olan risklerin (yangın, deprem, kimyasal sızıntılar gibi) belirlenmesi
• Risklere yönelik tedbirlerin planlanması ve bu tedbirlerin alınması
• Tüm çalışanlar acil durumlarda ne yapması gerektiği hakkında bilgilendirilmesi
• Acil durum ekiplerinin oluşturulması ve bu ekiplerin özel olarak eğitilmesi
• En az yılda bir kez iş yerlerinden gerçekleştirilecek olan tatbikatlarla acil durum planlarının gözden geçirilip varsa eksikliklerin giderilmesi.

– Engelli bireyleri tatbikatlara dahil ederek onların bu refleksleri kazanmaları sağlanmalıdır.

• Mevzuatta engelli bireylerle ilgili özel alınması gereken tedbirleri belirtmiyor. Risk değerlendirmesi yönetmeliğinde, engelli bireyler, genç, yaşlı, hamile çalışanlar özel politika gerektiren çalışanlar olarak nitelendirilmektedir. Her iş yerinde özel politika gerektiren çalışanlarla ilgili risklerin ayrı ayrı belirlenerek bu risklerle alakalı tedbirlerin planlaması gerekmektedir.

ENGELLİ ÇALIŞANLARIN AFET PLANLANMASI, TAHLİYESİ

1)Risk değerlendirmesi gerçekleştirerek, engel türüne göre ihtiyaçların belirlenmesi gerekir.

2) Bireysel tahliye planlarının oluşturulması gerekiyor.

3) Planlama sonrasında erişilebilir tahliye yollarının oluşturulması ve diğer yardımcı donanımların temin edilmesi gerekmektedir.

4)Refakatçi ya da destek personellerin mutlaka belirlenmiş olması ve bu kişilerin tahliye sırasında engelli çalışanlara ne şekilde yardım edebileceği ile ilgili eğitim alması gerekmektedir. (Engelli bireyin bağlı olduğu aparatın onunla birlikte mutlaka indirilmesi gerekir. Koltuk değnek, tekerlekli sandalye vb.)

5)Tüm çalışanların bu konuda eğitimi ve gerçekleştirilecek olan tatbikatlarla da hazırlanmış olan bu planlardaki aksaklık varsa giderilmesiyle ilgili çalışmalar yapılmalıdır.

*Her afetin iş yerindeki hangi bölümlerini etkileyebileceğini mutlaka tespit edilmesi gerekir.

*Hangi çıkış yollarının kapanabilir olduğu senaryolarının çizilmesi gerekir.

*Engelli çalışanların bulunduğu katlarda ve ofislerde risklerin analiz edilerek değerlendirilmesi gerekir.

*Risk değerlendirmesi sonrasında engel türüne göre ihtiyaçların belirlenmesi gerekir. Örneğin; görme engelliler için sesli yönlendirmeler ve rehber eşlik ihtiyacı, işitme engelliler için görsel uyarılar, ortopedik engelliler için her çıkış yolunda rampaların bulunması, taşıma sandalyeleri ya da tahliye sedyelerinin temin edilmesi gibi.

– Engelli birey ve yakınlarının da geliştirilmiş afet eğitim programlarına grup grup dahil edilerek hazırlanmasına ihtiyaç var. Bu süreci genellemeden yönetmemiz önemli. Örneğin otizmli bireyler, zihinsel engelli, görme, işitme, bedensel engeli olan bireylerin hepsine özgü ayrı eğitim programları hazırlanmalı.  

ERİŞİLEBİLİRLİK

Dirençli kentler: Afet sonucunda, ağır hasar, yıkımların olduğu konumların olmaması, engellilik durumunun olmaması, yaşamını kaybeden insanların olmaması.

Dirençli kentlerin oluşabilmesi için;

-Evrensel tasarım (tüm toplu alanlar, konutlar, ürünlerin hiçbir ayrım olmadan, herkes tarafından eşit, sağlıklı ve konforlu bir şekilde kullanılabilmesi) ilkeleri, Yasa ve Yönetmelikler

-Toplanma alanları ve erişilebilirlik (Tuvaletlerin, rampaların (yönetmelikteki ölçülere göre), çocuklar için oluşturulan park alanlarının vb.) engelli, yaşlı, çocuk için de uygun, kullanılabilir olması.

(TS 9111 Standardı yerine getirilmeli)

-Çadır-konteyner kent engelli bireylerin erişebilirliği

-Kalıcı konumlar ve erişilebilirlik

*************

 Yapı ruhsatları; eğer konutlar, site alanı engelli erişimine uygun değilse ruhsat verilmemeli. Bundan belediyeler sorumludur.

Önemli: Erişilebilirlik denetimi düzenli yapılmalı (9178 madde)

5178 son yönetmelikte erişime uygunluk şartı olsa da farkındalık eksikliği yüzünden şu an uygun olmayan yeni çok yapı var.  Bu noktada projelendirme çok mühim.

*************

Afetler risk yönetimi- risk azaltımı profesyoneller tarafından anlatılıyor. Farkındalık için engelli bireylerin afet yönetimindeki kesişimselliği de çok önemli bir konumda.

Kesişimsellik İlkesine göre, engelli bir bireyin birden fazla dezavantaja sahip olması, kadın olmak, engelli olmak, yoksulluk, etnik köken, inanç vb. kesişimsel olarak engelliliği olumsuz etkiler.

Yerel yönetim ve katılım hakkı, demokrasi, topluluk temelli dayanıklılık, insan hakları ekseninde afetlerde en önemli konudur.

Söylemsel dönüşüm, engellilerin ‘yardım alan’ değil ‘hak sahibi ve etkin özne’ olarak konumlandırılması.  Engelli bireyler afetlerde yardım alan olarak değerlendirilirse, hak sahibi, etkin özne olduğu unutulursa hizmetlere tam olarak erişememektedir.

Tüm bu durumlar; fiziksek, sosyal dışlanma, ayrımcılıklar, yoksulluk, mekâna ve bilgiye erişememe gibi kırılganlıkların artmasına sebep olabiliyor.

Fiziksel erişilebilirliği olmayan biri, afet alanları içindeki tahliye yollarına kolaylıkla erişebilir ancak standartlara uygun değilse hareket edemeyebilir. İşitsel ve görsel uyarı sistemlerinden yararlanamayan bireyler için hayat kurtarıcı önlemler işlevsizleşebilir. Afet sonrasında engelli bireylerin geçici konutlara ulaşması, onların ihtiyaçlarına göre düzenlenmemişse eğer kullanımlarını engelleyebilir. Sağlık hizmetlerine temel ihtiyaç malzemelerine erişimlerde hiçbir şekilde uygun düzenleme yapılmazsa bunlardan da faydalanamayabilir.

Yapısal kırılganlıklar;

Erişilebilir olmayan alt yapı, tahliye planları, sağlık hizmetleri, erken uyarı sistemleri

Toplumsal dışlanma;

Engelli bireylerin sosyal izolasyonu, bakım veren ağların dağılması, bilgiye erişim eksikliği

Veri yokluğu ve görünmezlik;

Engelli bireylerin yerel afet planlarında yeterince tanımlanmamış ve tanınmamış olması. (Engellilerin ihtiyaçlarına göre belirlenen hizmetlerde, verilerin hangi engelli gruplarına nasıl hizmet edilmesi ve ona göre sosyal politika üretilmesi, hizmet ağı geliştirilmesi gereklidir. Veriler tamamlanmazsa engelli birey görünmez olur, hiçbirinin hizmetleri tanımlanamaz.)

Ekonomik kırılganlık ve yoksulluk döngüsü;

Afet sonrası sosyal koruma sistemlerine erişim eksikliği.

*Şehirleşme, dayanıklılık ve iklim krizine uyum politikalarının engelli bireyler için tek tek değerlendirilmesi ve tam anlamıyla yerinde engelli bireylerden fikirler alarak yapılması önemli.

Politika Önerileri

– Yerel yönetimlerde Afet planlarının geliştirilmesi, afet hazırlık ve müdahale personeline engellilik eğitiminin zorunlu kılınması, akademik olarak Üniversitelerde ders modülü olarak verilmesi, erişilebilirlik oranı, afet sonrası sosyal desteklere erişim, mekânsal planlama ve erişilebilirlik denetimi, afet toplanma alanları ve sığınaklarla ulaşım ağlarının düzenli olarak desteklenmesi, belirli periyodlarla kontrol edilmesi. Afetlerde engelli olarak değerlendirmeden yeti yitimi olarak değerlendirerek bireylerin kişisel ihtiyaçları gruplandırılarak yereldeki veri sistemlerine entegre edilebilir hale getirilebilir.