Proses Güvenliği Yönetilebilir mi?

Bilgi ve Analize Dayalı Bir Yaklaşım

Proses güvenliği, sanayide uzun zamandır çeşitli başlıklar altında çalışılıyor olsa da, bu çalışmaların sistematik bir yapı içinde ele alınması oldukça yenidir. Bu farkındalık, genellikle büyük endüstriyel kazaların ardından acı tecrübelerle ortaya çıkmıştır.
Kazalarla birlikte binlerce insanın ve diğer canlıların yaşamını kaybetmesi, geniş coğrafyaların kullanılamaz hale gelmesi ve işletmelerin sürdürülebilirliğine yönelik tehditlerin artması, proses güvenliğinin ne denli kritik bir konu olduğunu tüm çıplaklığıyla gözler önüne sermiştir.
Proses güvenliği adına birçok çaba ve prosedür uygulanmış olsa da, bu çalışmaların bir güvenlik yönetim sistemi çatısı altında toplanması oldukça yenidir. ABD’de OSHA 12 bileşenli bir yapı önerirken, Amerikan Kimya Mühendisleri Derneği (AIChE) 20 bileşenli bir sistem tanımlamıştır. ILO, EIGA ve Kanada Kimya Mühendisleri Derneği gibi kurumlar da benzer yapıların altını çizmektedir.
Türkiye, “Büyük Endüstriyel Kazaların Önlenmesi ve Etkilerinin Azaltılması Yönetmeliği” ile proses güvenliğini yasal bir zemine oturtmuş, alt ve üst seviyeli kuruluş ayrımları getirmiştir. Ancak açıkça bilinmektedir ki, kapsama girmeyen tesisler için de proses güvenliği mutlaka yönetilmesi gereken bir sistemdir.

Proses Güvenliği Yönetim Sisteminin Temel Bileşenleri

1. Güvenlik kültürü
2. Yasal, standart ve düzenleyici gereklilikler
3. Yetkinlik ve eğitim
4. Çalışan/paydaş katılımı
5. Güvenlik için gereken bilgiler
6. Tehlikelerin ve risklerin belirlenmesi ve değerlendirilmesi
7. Prosedürler ve talimatlar
8. Yüklenici yönetimi
9. Güvenli çalışma pratikleri
10. Değişiklik yönetimi (MoC)
11. Kaza/olay araştırmaları
12. Denetlemeler
13. Performans ölçümleri ve metrikler
14. Acil durum yönetimi
15. Yönetimin gözden geçirmesi

Proses Güvenliği Bilgileri

Bilgi Yoksa Güvenlik de Yok

Bir prosesin güvenli bir şekilde yürütülmesi, fikir ve tasarım aşamasından itibaren oluşan bilgilerin güncel, erişilebilir ve tutarlı şekilde yönetilmesine bağlıdır.
Uygulamada ne yazık ki, birçok tesiste temel proses bilgilerine dahi ulaşılamadığı durumlarla karşılaşıyoruz. Hatta bazen en temel dökümanların “varlığı” bile hatırlatılmak zorunda kalınabiliyor.
Halbuki proses güvenliği bilgileri, tesisin tüm yaşam döngüsü boyunca; tasarım, inşaat, devreye alma, işletme, bakım, devreden çıkarma ve hurdaya ayırma süreçlerinde sürekli güncellenmeli ve ulaşılabilir olmalıdır.
Bu konu aynı zamanda Bilgi Güvenliği Yönetim Sistemi (ISO/IEC 27001) kapsamında da ele alınmalı, bilgiye erişim ve sürüm kontrolü süreçleriyle desteklenmelidir.

Peki Proses Güvenliği Bilgileri Nelerdir?

• Kimyasallara ait Güvenlik Bilgi Formları (GBF) ve teknik veri sayfaları
• Proses Akış Şemaları (PFD)
• Tasarım kabulleri ve özel şartnameler
• Proses parametrelerinin tasarım ve işletme limitleri
• Boru ve Enstrüman Diyagramları (P&ID)
• Neden-Sonuç Tabloları (Cause & Effect Diagrams)
• Alarm ve Trip Listeleri
• Hat (Loop) Şemaları
• Proses ekipmanlarına ait teknik veriler
• Basınç, sıcaklık, seviye gibi temel proses değişkenlerinin sınırları
• Tesis yerleşimi ve ortam koşullarına ait mekânsal veriler
•  

 Proses Tehlike Analizi (PTA)

Olasılıkları Gerçeğe Dönüştürmeden Görmek

Bir prosesin güvenli olup olmadığını sadece gözle ya da geçmiş deneyimle anlamak mümkün değildir. Her sistem, içinde potansiyel riskler ve sapmalar barındırır. Proses Tehlike Analizi (PTA), işte bu tehlikeleri sistematik şekilde tanımlamak, değerlendirmek ve önleyici tedbirler almak için kullanılan temel araçtır.
PTA çalışmalarında ekipler şu temel soruyu sorar: “Ne ters gidebilir, neden olur ve sonuçları ne olur?”
Bu soru etrafında yapılan analizler, sadece riskleri değil, aynı zamanda sistemin işletilebilirliğini de değerlendirir. Özellikle tehlikeli kimyasallar, yüksek basınç-sıcaklık sistemleri, tüm proses tesislerinde PTA zorunlu bir süreçtir.

PTA Yöntemleri ve Özellikleri

HAZOP (Hazard and Operability Study): Proses değişkenlerinin sapmalarını sistematik şekilde analiz eder. Derinlemesine ve ekip temellidir. Ancak zaman alıcıdır.
What-If Analizi: “Ya şöyle olursa?” sorusuyla senaryo üretir. Esnektir, yaratıcılığı teşvik eder. Ancak subjektif olabilir.
Checklist (Kontrol Listesi): Standartlara veya geçmiş deneyimlere göre hazırlanmış kontrol listeleriyle risk gözden geçirilir. Hızlı ve sistematiktir ama yeni riskleri dışlayabilir.
FMEA (Failure Modes and Effects Analysis): Ekipman arızalarının olası etkilerini değerlendirir. Teknik ve detaylıdır. Ancak saha bilgisi gerektirir.
LOPA (Layers of Protection Analysis): Tehlikelerin riski sayısal analizle ölçülür, koruma katmanları test edilir. Karar destekleyicidir ancak karmaşık hesaplamalar gerektirir.

PTA Ne Zaman ve Nasıl Yapılmalı?

Proses Tehlike Analizleri (PTA), proses yaşam döngüsünün her aşamasında yapılmalıdır. Bu analizler, sadece işletme sürecinde değil, tesisin fikir aşamasından devreden çıkarılmasına kadar tüm evrelerde hayati önem taşır.

• PTA’nın Uygulanması Gereken Yaşam Döngüsü Aşamaları:
• Fikir ve Kavramsal Tasarım Aşaması
• Temel Tasarım (Basic Engineering)
• Detaylı Tasarım (Detail Engineering)
• İnşaat ve Montaj
• Devreye Alma (Commissioning)
• İşletme (Operation)
• Bakım, Revizyon ve Modernizasyon
• Devreden Çıkarma ve Hurdaya Ayırma
•  
•  
• PTA’ların Yenilenmesi Gereken Durumlar:
• Proses değişiklikleri (MoC)
• Ciddi olaylar ve kazalar sonrası
• Periyodik revizyonlar (örneğin her 5 yılda bir)
• Yeni teknoloji veya ekipman entegrasyonlarında

Bu çalışmalar, farklı disiplinlerden gelen uzmanların oluşturduğu bir ekip tarafından yürütülmelidir. Elde edilen analiz sonuçları mutlaka dökümante edilmeli ve yönetilmelidir.
Tüm bu süreçler, yalnızca yasal bir gereklilik değil, aynı zamanda etkin bir proses güvenliği kültürünün temel taşıdır.

Sonuç

Proses güvenliği yönetilebilir. Yönetilmelidir de. Aksi durum insan, çevre ve ciddi maddi kayıp demektir. Bu yönetimi mümkün kılacak ilk unsur ise bilgidir. Bilgiye dayalı yönetim gerçek yönetimdir. Varsayıma ve sadece deneyime dayalı yönetim ise çoğu zaman yanıltıcı olacaktır.

Proses güveliği yönetebilmek için tüm bileşenler doğru bir şekilde anlaşılmalı, kurgulanmalı, hayata geçirilmeli ve izlenmelidir. Bir değişiklik söz konusu olduğunda ise önce proses güvenliği bilgileri gözden geçirilmeli, etkileri araştırılmalı ve bilgi sistemi güncellenmeden değişiklik yapılmamalıdır.

Proses güvenliği yönetimi bilgiye dayalıdır. Bilmediğiniz bir unsuru yönetemezsiniz.

Kaynaklar

1. 1. Büyük Endüstriyel Kazaların Önlenmesi ve Etkilerinin Azaltılması Yönetmeliği
2. 2. https://www.nlr.nl/wp-content/uploads/2021/12/Safety-Assessment-Techniques-Database_1.2_3-Nov-2020.pdf